Titel

De Maria-verschijningen te Fatima

Geplaatst door

Titus Rivas   (publicatiedatum: 15 November, 2006)

Samenvatting

Een psychologische en parapsychologische duiding van de Maria-verschijningen in het Portugese Fatima.


Tekst


Verscheen Maria in Fatima?

door Titus Rivas

Het Portugese dorpje Fatima (in Midden-Portugal, op zo'n 130 km ten noorden van Lissabon) is een stuk minder bekend dan het Franse Lourdes. Dit is misschien voor een deel toe te schrijven aan het feit dat de commercie rond Fatima minder ontwikkeld is dan die in Lourdes, maar waarschijnlijk ook aan het feit dat de boodschap van Fatima een stuk grimmiger lijkt dan die van Lourdes. Waar Lourdes primair verbonden lijkt aan wonderbaarlijke genezingen, heeft Fatima meer te maken met boetedoening en het afwenden van onheil. In dit artikel wil ik een schets bieden van wat er nou eigenlijk in Fatima gebeurd is en hoe men dit parapsychologisch en psychologisch zou kunnen duiden.

De verschijningen
De (aardse) hoofdpersonen in de geschiedenis rond de bedevaartsplaats Fatima zijn drie kinderen die al heel jong werkten als schaapherders; Lucia de Jesus dos Santos, haar neef Francisco en zijn zus Jacinta Martos. Hun moeders waren allebei zeer gelovig en het is alleen al daarom zeker dat de kinderen in een zeer katholieke omgeving opgroeiden. De kinderen waren daarbij familieleden van elkaar, maar ze gingen ook vaak met elkaar om, zodat ze een sterke band met elkaar moeten hebben gehad.
Tegen deze achtergrond kregen zij van april tot oktober 1916 eerst verschijningen te zien van de 'Engel van Portugal' terwijl ze samen hun schapen hoedden. Hij leerde hen daarbij een eenvoudig gebed en moedigde hen aan dat gebed vaak te bidden, om de vrede voor Portugal te waarborgen. Hij gaf zelfs een keer een (geestelijke) 'hostie' aan Lucia en bood Jacinta een kelk aan om eruit te drinken.
Op 13 mei 1917 verscheen vervolgens ook de maagd Maria in de zogeheten Cova da Iria. Ze kondigde daarbij aan dat ze 6 maanden lang op de 13e dag aan hen zou verschijnen.
Op 13 juni zei Maria onder meer tegen Lucia dat ze moest leren lezen en ook kondigde ze aan dat ze Jacinta en Francisco spoedig 'mee zou nemen'. De kinderen konden deze ervaringen ondertussen niet voor zich houden en dat bracht hen dan ook in moeilijkheden. Veel mensen geloofden hen niet. Hoe dan ook kwamen er op 13 juli vijf- tot zesduizend mensen bijeen om zelf getuige te zijn van de volgende verschijning. Ze zagen echter niets van de verschijning zelf. Wel hing er een kleine witte wolk boven de plaats van de verschijning die de zieners omgaf. Maria zei bij die gelegenheid tegen Lucia dat alleen Zij de wereld de vrede kan brengen en dat men daarom de rozenkrans moest bidden ter ere van haar. Ook kondigde zij een groot 'mirakel' aan voor 13 oktober. Tenslotte kregen de zieners op deze dag een 'geheim' te zien dat Lucia pas in 1941 gedeeltelijk openbaarde.

Het geheim van Fatima
Het geheim bestond uit drie delen:
1. Een visioen van de hel, 'waarheen die zielen gaan van de arme zondaars.'
2. Enkele profetieën:
'De oorlog gaat eindigen, maar als ze niet ophouden God te beledigen, zal onder het pontificaat van Pius XI een andere, ergere dan deze beginnen. Als gij een nacht verlicht zult zien door een onbekend licht, weet, dat dit het teken is, dat God u geeft, dat Hij de wereld zal straffen voor haar misdaden door middel van oorlog, hongersnood en vervolgingen van Kerk en H. Vader. Om dat te verhinderen, zal ik de toewijding komen vragen van Rusland aan Mijn Onbevlekt Hart en de Communie van eerherstel op de Eerste Zaterdagen. Als ze naar Mijn Verlangen luisteren, zal Rusland zich bekeren en zal er vrede komen. Zo niet, dan zal het (Rusland) zijn dwalingen over de wereld verspreiden, oorlogen aanstokend en Kerkvervolgingen. De goeden zullen gemarteld worden, de H. Vader zal zeer veel te lijden hebben, verschillende naties zullen vernietigd worden. Eindelijk zal Mijn Onbevlekt Hart triomferen. De H. Vader zal Mij Rusland toewijden, dat zich zal bekeren, en aan de wereld zal een tijd van vrede geschonken worden.'(1)
3. Het meest mysterieuze gedeelte van het geheim dat pas in 1960 aan de toenmalige paus bekend werd en sindsdien als 'niet opportuun' verzegeld in de archieven van het Vatikaan wordt bewaard.(2) Lucia zou dit gedeelte (ook wel bekend als 'het derde geheim van Fatima') reeds op schrift hebben gesteld op 2 januari 1944. In de 55 jaar die inmiddels verstreken zijn, is er heel veel gespeculeerd over de inhoud van dit gedeelte van het geheim. Overigens hebben ook niet-katholieken zich hierover geuit. Zo wordt met name in ufologische kringen beweerd dat het derde geheim niet opportuun werd gevonden, omdat de verschijningen van Fatima door buitenaardse wezens zouden zijn veroorzaakt die juist in dit gedeelte van het geheim zouden openbaren dat er veel beschavingen in het heelal bestaan (3). Binnen de katholieke kringen zelf is er inmiddels een verschuiving ontstaan. Aanvankelijk identificeerde men het geheim primair met allerlei rampen en katastrofes, maar inmiddels wordt er doorgaans vanuit gegaan dat het draait om het verval van de Rooms-Katholieke Kerk zelf. In een interview gehouden in november 1984, zou kardinaal Ratzinger [toevoeging uit 2013: de latere paus Benedictus] volgens een Fatima-site op internet hebben beweerd dat hij de toestemming had gekregen van de paus om het geheim te lezen. Volgens hem zou het gaan om 'een radicale oproep om zich te bekeren, de absolute ernst van de geschiedenis, de gevaren die het geloof en het christelijk leven, en daarmee ook de wereld bedreigen. En ook nog het belang van het einde der tijden.' De kardinaal voegde daar aan toe dat 'als het niet openbaar gemaakt wordt... dit gebeurt om religieuze profetie niet te verwarren met sensatiezucht. Maar de dingen die het Derde Geheim bevat komen overeen met wat er aangekondigd staat in de Schrift en ze worden bevestigd door veel andere verschijningen van Maria.'

Vervolging
Na de verschijning van juli werden de herdertjes bruut vervolgd door 'ongelovigen', gevangen gezet en zelfs met de dood bedreigd. Daardoor misten zij de verschijning van 13 augustus. Desondanks maakte een grote menigte die zich had verzameld bij de Cova da Iria het volgende mee, volgens H. Jongen: 'Opeens weerklinkt een geluid als een donderslag. (...) Een bliksemflits! En dan, terwijl de menigte de adem inhoudt, vormt zich rond de eik van de verschijning een wolk. Een witte wolk, zo schoon en teer, als men nooit heeft aanschouwd. Tien minuten duurt het verschijnsel. De mensen worden niet moe ernaar te kijken. Vervolgens stijgt de wolk omhoog en lost zich op in het licht van de zon!'. Enkele dagen later, op 19 augustus, verscheen Maria toch weer aan de herdertjes. Door het geweld dat men de kinderen had aangedaan en dat hen had verhinderd op de afgesproken 13e augustus naar de Cova te komen, zou het aangekondigde wonder van 13 oktober minder groot zijn volgens, Maria.
Op 13 september 1917 wachtten zo'n 25 tot 30.000 personen in de Cova da Iria. Verscheidenen van hen zagen volgens H. Jongen 'duidelijk een lichtbol, die zich van het Oosten naar het Westen beweegt. Langzaam en majestueus glijdt hij door de ruimte. De lichtbol verdwijnt na aangekomen te zijn boven een eik waarop Maria verchijnt, die echter slechts wordt gezien door de drie kinderen. De zon verduistert en een witte wolk omhult de boom en de zieners. Alles in de Cova krijgt een gele tint. Plotseling beginnen een soort sneeuwvlokken of bloemen uit de hemel te vallen, die oplossen vóór ze de grond raken. Na een gesprek met de kinderen, krijgt de zon haar volle tint terug, de witte wolk verdwijnt en de bloemenregen houdt op.'

Het zonnewonder
Vol spanning zag men in Portugal het aankondigde wonder van 13 oktober tegemoet. Zo'n 70.000 mensen verzamelden zich op die bewuste dag bij de Cova da Iria. Belangrijke industriëlen en eenvoudige werklieden, correspondenten van grote kranten en analfabeten, gelovigen en vrijdenkers.

Het regende pijpenstelen die dag. Volgens Haffert (4) verdienen vooral de volgende feiten de aandacht:
- Het 'wonder' was reeds maanden vantevoren aangekondigd.
- Binnen een straal van 30 km nam men een buitengewoon sterk licht waar dat er uitzag als een rad van vuurwerk dat grote lichtstralen uitzendt.
- Deze 'vuurbal' bleef enkele minuten boven de aarde hangen.
- De bal leek de aarde te raken en steeg toen weer op.
- De bal was afkomstig van de plaats waar de zon zich bevond, vandaar dus ook de naam 'zonnewonder'. De aanwezigen dachten dan ook dat het werkelijk de zon betrof.
- De doorweekte aarde, maar ook de kleren van de aanwezigen werden binnen enkele minuten kurkdroog.
- Er werd geen bijzonder hemelverschijnsel geregistreerd in astronomische of meteorologische observatoria, met andere woorden: het was een plaatselijk verschijnsel.
- In twee belangrijke Portugese anti-religieuze kranten uit die dagen, de 'Diario de Noticias' en 'O Século', werden artikelen over het fenomeen gepubliceerd en wel in de nummers van 13 tot 17 oktober 1917, gebaseerd op ooggetuigeverslagen. Zo schreef de Diario de Noticias: 'Om één uur hield het op met regenen, de hemel had een asgrijze kleur die plotseling donkerder werd. De zon verscheen gesluierd door een soort waas. We konden haar moeiteloos zien. De as- of parelachtige kleur begon te veranderen in een ondoorzichtige zilveren schijf, alsof deze groeide, net zolang tot zij door de wolken brak. Vervolgens begon de zilveren Zon die het nog steeds aflegde tegen het askleurige licht, te draaien en zij begon te bewegen binnen de cirkel die door de wolken gevormd werd.
De mensen slaakten eenstemmig een kreet. Duizenden die gedragen leken te worden door hun geloof, vielen op hun knieën op de doornatte grond. Toen nam de zon een helderblauwe kleur aan, alsof zij door de glas-in-lood ramen van een grote kathedraal scheen, en haar stralen uitstrekte over het schip daarvan. Langzaam verdween het blauw, en nu leek het licht gefilterd te worden door een gele ruit. Gele vlekken vielen op de witte doeken en de donkere rokken van dikke wol. Die vlekken herhaalden zich oneindig vaak in het landschap. Iedereen huilde en bad, de mannen met ontbloot hoofd en allen waren onder de indruk van de grootsheid van het wonder (...)'. - G.G.M. Tjaden voegt hier onder meer aan toe dat het ontzag van de toeschouwers min of meer overging in paniek toen de zon zich uit de hemel losmaakte en zigzaggend naar de aarde dook. De bol leek de aarde te raken en steeg ook weer zigzaggend op.

Fatima voor de katholieken
De Maria-verschijningen van Fatima komen voor Rooms-Katholieken die trouw willen blijven aan de officiële leer van de kerk vooral neer op een oproep om terug te keren tot een christelijk leven. In een reeks brieven van Lucia, die inmiddels non geworden was, geschreven tussen 1959 en 1972, reageerde zij heel heftig op modernisten binnen de Kerk. Zo schrijft zij onder meer: 'Deze desoriëntatie is duivels' en is bedroefd omdat zoveel mensen zich laten domineren door de duivelse golf die de wereld overspoelt! En ze worden zo verblind dat ze hun eigen dwaling niet meer kunnen inzien! Hun voornaamste fout is dat ze opgehouden zijn te bidden'. Ook zouden veel priesters, kloosterlingen en bisschoppen meegesleurd worden in de verwarring volgens Zuster Lucia; 'De duivel is erin geslaagd het kwaad ingang te doen vinden (binnen de Kerk) vermomd als het goede en de blinden worden steeds meer de leiders van de anderen, zoals de Heer ons vertelt in zijn Evangelie.' Fatima is daarmee duidelijk apocalyptisch georiënteerd en haar boodschap is conservatief en zo men wil reactionair te noemen. Net zoals in vroeger tijden allerlei onheilsprofeten de mensen opriepen zich te bekeren tot de oude tradities en vooral ook tot verbonden tussen mensen en goden, zo roept in Fatima Maria de mensheid op terug te keren tot de heilsleer van de Katholieke Kerk.

Fatima in een ruimer kader
Dit patroon van profeten die in naam van een godheid waarschuwen voor katastrofes als mensen zich niet bekeren tot de traditionele, religieuze wetten, is bekend uit allerlei contexten. Het komt ook niet alleen voor bij de monotheïstische godsdienst maar net zo goed bij natuurvolkeren. Zo kennen de Hopi-indianen vergelijkbare apocalyptische profetieën en hebben de Aboriginals van Australië het over rampen die samenhangen met een gebrek aan respect voor de Droomtijd. Er zijn verschillende aspecten aan de schijningen van Fatima die door gelovigen zelf beschouwd worden als wonderbaarlijk en die zich van daaruit lenen voor een parapsychologische analyse. Dit zijn de profetieën en natuurlijk het zonnewonder.

De profetieën
1. Jacinta en Francisco zouden snel door Maria 'meegenomen' worden naar de Op 23 december 1918 werden beide kinderen ziek, ze hadden de Spaanse griep. Francisco stierf op 4 april 1919 en Jacinta op 20 februari 1920. Fatima was echter een relatief primitief dorp en daarom is deze profetie veel minder specifiek dan men op tiet eerste gezicht misschien zou denken.
2. 'De oorlog gaat eindigen' De Eerste Wereldoorlog eindigde zoals bekend in 1918. Maar men moet hier wel bij bedenken dat Lucia het geheim pas (gedeeltelijk) bekendmaakte in 1941, zodat het onduidelijk is of dit wel echt de woorden waren die Maria in 1917 zou hebben uitgesproken.
3. 'Onder het Pontificaat van Pius XI, etc.' Dit zou natuurlijk de Tweede Wereldoorlog moeten zijn, maar ook hierbij geldt dat deze al begonnen was toen Lucia het geheim openbaarmaakte.
4. 'Als gij een nacht verlicht zult zien door een onbekend licht, etc.' Dit zou volgens Lucia slaan op een 'onbekend licht' dat overal in West-Europa opgemerkt werd op 25 januari 1938, rond 10 uur. Zij stuurde kort daarop een brief aan de Bisschop van Leiria (Portugal); en wees er daarin op dat het onbekende licht het 'teken was van God, dat zijn strafgericht over de wereld aankondigde.'
5. 'Om dat te verhinderen zal ik de toewijding vragen van Rusland, etc.' Dit lijkt aan te geven dat Maria niet de As-mogendheden, maar de Sovjet-Unie aanwijst als de grote vijand in de Tweede Wereldoorlog. Griezelig daarbij is dat de fascisten en veel conservatieve katholieken het erover eens waren dat de mensheid toen vooral te maken had met een 'Rood Gevaar'.
6. 'Rusland zal zijn dwalingen over de wereld verspreiden.' Dit kan eenvoudig verklaard worden als edn conclusie die getrokken is uit de ideologie van het marxisme-leninisme of uit het beeld dat men daarvan had onder 'trouwe' rooms-katholieken.
7. 'Verschillende naties zullen vernietigd orden, etc.' In deze context in strikte zin onjuist, hoewel er natuurlijk zeker sprake is geweest van gruwelijke genocide. Bovendien is het een zeer vage uitspraak.
8. 'Rusland zal zich bekeren.' Ook al is de Sovjet-Unie verleden tijd, je kunt vooralsnog toch niet spreken van een bekering van Rusland tot het christendom of de Maria-verering.

Al deze acht profetieën zijn volgens mij verklaarbaar zonder dat we onze toevlucht hoeven te nemen tot echte precognitie en wel als volgt:
- door suggestie: Jacinta en Francisco kunnen door hun overtuiging snel te zullen sterven, hun weerstand hebben verzwakt en zo zeer vatbaar geworden zijn voor ziektes (vergelijk het verschijnsel 'Voodoo-death').
- door toeval: Zowel het einde van de Eerste Wereldoorlog als het begin van de Tweede worden niet precies, of zelfs maar bij benadering, gedateerd. Bovendien wordt Rusland impliciet aangewezen als de grote vijand, in plaats van Nazi-Duitsland of Japan. Het vreemde licht is meer dan een jaar voor W.O.II waargenomen en kan dus ook niet erg specifiek genoemd worden.
- door anti-communisme: De hele boodschap van Maria is doordrenkt van een grote, 'heilige' afkeer van het goddeloze communisme. Dit is zoals gezegd zeer goed te plaatsen binnen de context van het Portugal uit die tijd, waar de Kerk zich bijzonder bedreigd voelde door onreligieuze stromingen. Dat het communisme inderdaad veel bijzonder heilloze gevolgen heeft (gehad) is daarbij volgens mij geen argument voor het paranormale karakter van het geheim.

Het Zonnewonder
Volgens Haffert zou het zonnewonder twee consequenties hebben. Het zou bewijzen dat de verschijningen van Maria echt waren, en het zou ook aantonen dat het 'Geheim' van Maria authentiek was. Daarbij zou het zonnewonder een grote aanklacht vormen tegen het atheïsme dat de wereld volgens hem dreigt te overspoelen. Is er echter geen andere mogelijkheid om het zonnewonder te verklaren? Volgens mij is dat zeker het geval. Mijn verklaring ziet er als volgt uit: In een religieuze atmosfeer, vervuld van afkeer voor het 'rode' atheïsme in de wereld, krijgen de drie herderskinderen langzaam maar zeker psychogene hallucinaties van de Engel van Portugal en de Maagd Maria. Het is vaarschijnlijk dat. Lucia dos Santos daarbij fungeert als een soort 'medium'. Zij is degene die als oudste intensief met Maria communiceert. Ook is zij degene die volgens Maria het langste zou blijven leven. Volgens de parapsycholoog D. Scott Rogo zouden de fenomenen overigens uiteindelijk veroorzaakt zijn door de 'projecties' van de gezamenlijke 'vrijgemaakte' psychische energie, een soort 'kosmische poltergeist'.
De profetieën hoeven zoals ik al aangaf niet per se als paranormaal te worden opgevat. Het zonnewonder kan men zien als een zeer krachtig psychokinetisch verschijnsel, vergelijkbaar met een 19e-eeuwse séance bij een fysisch medium zoals Daniel D. Home. Deze verklaring sluit dus aan bij het feit dat vergelijkbare fenomenen ook in heel andere contexten zijn waargenomen. Men moet overigens binnen deze theorie ook de genoemde wolk, lichtbol en bloemenregen die reeds vóór het zonnewonder waren waargenomen als psychokinetisch beschouwen, zo men wil als 'aanloop' of voorbereiding op het eigenlijke zondewonder.
Tenslotte kent de uitspraak van Maria dat het 'wonder' minder groot zou zijn door de zonden van mensen eveneens parallellen, bijvoorbeeld wederom bij de verrichtingen van Home.

Andere zonnewonderen
De Zwitserse publicist Erich von Däniken (5) heeft een overzichtswerk geschreven over verschijningen. Daarin noemt hij naast het zonnewonder van Fatima vooral nog twee andere zonnewonderen. Op 15 april 1950 zouden duizenden mensen in de Italiaanse plaats Casalicchio bij Acquaviva-Platani (Sicilië) een openscheurende wolk hebben gezien met een ster of de mat schijnende zon daarin. De zon draaide, naderde zigzaggend de aarde, haalde capriolen uit en vertoonde zich in allerlei kleuren. Het zonnewonder was voorafgegaan door de verschijning van een vrouwengestalte aan de twaalfjarige Tina Mallia. De 'dame' had aangekondigd dat zij een teken zou geven die dag. Later die dag werd het zonnewonder overigens nog een keer 'opgevoerd' in dit geval. Daarnaast is er met name nog het zonnewonder van Heroldsbach (Beieren) van 8 december 1949 dat door 10.000 mensen werd waargenomen. Het wonder was voorafgegaan door verschijningen aan vier kinderen van 10 tot 11 jaar. Pastoor Gailer verklaart volgens Von Daniken: 'De zon kwam op ons af en knetterde geweldig. Ik zag daarin een 20 cm brede krans van rozen. Antonie Saam zag in de zon de Moeder Gods met Kind. Wij waren daarboven met vijf geestelijken. Zolang ik leef zal ik dit blijven getuigen.' De theoloog Dr. J.B. Walzer voegt er aan toe: 'Het werd steeds lichter en lichter, steeds scherper licht. De zon leek steeds scheller en groter te worden en dichter naar ons toe te komen. Ik was helemaal verblind. Ik kreeg de overweldigende indruk van een bijzonder gebeuren en dacht: Nu gaat er plotseling iets buitengewoon vreselijks gebeuren. Ik schrok... de zon begon zich te wentelen, draaide heel snel in een kring rond, en die draaiende bewegingen waren zo duidelijk herkenbaar, zo snel, dat het mij voorkwam alsof de zonneschijf door een motor in een gelijkmatige snelheid heel vlug werd rondgedraaid. Bovendien straalde de zonneschijf de prachtigste kleuren uit.'
Er blijken dus verschillende zonnewonderen te zijn geweest in de 20e eeuw. Als men die door een parapsychologische hypothese wil verklaren, rijst de vraag hoe hun patroon is ontstaan.
Volgens G.G.M. Tjaden noemt D. Scott Rogo in ieder geval verschillende voorbeelden van paranormale lichtverschijnselen bij individuen en mensenmassa's als gevolg van geëxalteerde religieuze vervoeringen. Hij verwijst daarbij niet alleen naar Fatima, maar ook naar protestanten (o.a. bij de zogeheten Revival-beweging in Wales, 1904-1905), naar Koptische Katholieken en naar Hindoe's. In Caïro zouden de lichtverschijnselen zich verdicht hebben in een lichtende, bewegende Maria die boven of voor de Koptische kerk zweefde. Dit fenomeen zou zich vele malen hebben voorgedaan en maanden hebben aangehouden, en het zou uiteindelijk door meer dan een miljoen toeschouwers zijn waargenomen.
Reeds in de Openbaring van Johannes komen de zon en sterren voor en sindsdien hebben ze steeds een symbolische rol gespeeld binnen de katholieke traditie. Het aspect 'dansen', 'capriolen' en dergelijke kun je misschien vergelijken met de stunts die worden uitgehaald op een vliegshow met straaljagers. Net als daarbij het geval is, zouden zij kunnen verwijzen naar een soort bovennatuurlijke macht. De kleuren kunnen nog verwijzen naar de schoonheid van het goddelijke. Ook buiten de Joods-Christelijke traditie is de zon trouwens een van de oudste religieuze symbolen en vooral ook vaak het voorwerp van godsdienstige verering. Curieus hierbij is trouwens dat Maria als de voortzetting van de heidense moedergodinnen binnen de katholieke traditie eerder met de maan dan met de zon wordt geassocieerd (6).

De kracht van de geest
Het zonnewonder Fatima en vergelijkbare zonnewonderen duiden erop dat de mens zelf een potentieel heeft om psychokinetische effecten te veroorzaken dat zwaar wordt onderschat. Natuurlijk is dit letterlijk opgevat een ketterij voor gezagsgetrouwe katholieken, maar als je het ruimer opvat zijn ze het er eigenlijk ook mee eens. Namelijk wanneer je het hebt over de kracht van het gebed (in de zin van geestelijke concentratie vervuld van geloof) die juist in de boodschap van Fatima zo centraal staat (7).

Noten
1. Jongen, H. (1944). O.L. Vrouw van Fatima: Missionaris van God! Leuven: Secretariaat O.L.V. Middelaars.
2. Castelbranco, J. (1972). Le prodige inouï de Fatima. , Parijs: Librairie Pierre Téqui.
3. Deze hypothese lijkt op het eerste gezicht misschien veelbelovend gezien het hierna nog te behandelen zonnewonder, maar de overige uitspraken van Maria zijn allemaal zeer traditioneel zodat zij volgens mij toch te ver gezocht is. Het lijkt me zeer onwaarschijnlijk dat buitenaardse wezens een katholieke boodschap willen uitdragen.
4. Kaffert, J. (1979). Al habla con los testigos: El milagro solar de Fatima (3 druk). (Spaanse vertaling). Madrid: Ediciones "Sol de Fatima".
5 Von Däniken is vooral bekend van zijn hypothese dat de goden uit de Oudheid in feite buitenaardse kosmonauten waren.
6 Cunneen, S. (1997). Maria: relikwie uit het verleden of baken voor de toekomst? Houten: Van Reemst Uitgeverij.
7 Mijn dank gaat uit naar wijlen mijn vader José Rivas Rivas en mijn moeder Corrie C.B. Rivas-Wols, die in het verleden met mij Fatima hebben bezocht, en mij begin jaren '90 weer op de onverklaarbaarheid van het zonnewonder wezen. Verder ben ik dank verschuldigd aan Dhr. G.G.M. Tjaden voor zijn 'Enkele aanvullende opmerkingen op het artikel van Titus Rivas "Paranormale fenomenen rond de Maria-verschijningen te Fatima"', Tijdschrift Voor Parapsychologie, 59, oktober 1991, 41-42.

Dit artikel verscheen in 1999 in Prana, 115, oktober/november, 45-51. Het is een aangepaste versie van een ouder artikel van Rivas uit 1991 verschenen in Tijdschrift voor Parapsychologie, getiteld Paranormale Fenomenen rond de Maria-verschijningen te Fatima (TvP, 59, 7-16).

Contact: titusrivas@hotmail.com