De taal van dolfijnen
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 29 June, 2009)
Samenvatting
Titus Rivas bespreekt voor Psychologie het bewijsmateriaal rond mogelijke natuurlijke talen bij dolfijnen.
De taal van Dolfijnen
door Titus Rivas
Dolfijnen bezitten volgens sommige biologen een volwaardige taal die vergelijkbaar is met mensentaal. Deze opvatting weerspiegelt de intuïtie dat dolfijnen in mentaal opzicht dicht bij de mens staan. Wat blijft er over van zulke beweringen als we ze naast wetenschappelijk onderzoek zetten? - Titus Rivas
In kringen van de new age-beweging wordt de laatste jaren veel aandacht besteed aan dolfijnen. Aanhangers van deze beweging geloven in een 'nieuwe tijd': een renaissance van geheime en occulte wijsheden. Zij verdiepen zich onder andere in de oude Griekse geschiedenis. Dolfijnen werden door de Grieken hoog gewaardeerd en zij gingen ervan uit dat deze zeezoogdieren hoog ontwikkelde wezens waren, die qua intelligentie en hulpvaardigheid sterk op mensen leken. Nieuw onderzoek bevestigt deze vermoedens. Vooral het taalvermogen van dolfijnen blijkt zeer hoog ontwikkeld te zijn.
Cognitieve vermogens
Sommigen vinden dat dolfijnen over een volwaardige natuurlijke taal beschikken. Deze veronderstelling is wetenschappelijk gezien buitengewoon interessant; er is namelijk geen enkele andere diersoort waarover dat zo stellig wordt beweerd. De belangrijkste grondslag voor deze bewering ligt in de cognitieve vermogens die biologen aan dolfijnen toekennen. Trainers van dolfijnen beschouwen hun leerlingen als leergierige en speelse dieren die vlug van begrip zijn. Vooraf door imitatie leren dolfijnen snel iets aan. Uitkomst van wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat dolfijnen in beperkte mate generatief `taalgebruik' ~ symbolen) kunnen toepassen. Generatief wil hier zeggen het vermogen met een beperkt aantal regels, een onbeperkt aantal zinnen te produceren'. Een serie experimenten uit Florida wijst uit dat dolfijnen voorwerpen onderzoeken met behulp van hun echolocatiesysteem. Echolocatie is een proces waarbij een dolfijn met zijn sonarsysteem (sound navigation and ranging systeem) golven produceert die tegen een voorwerp aanbotsen. De weerkaatsing (echo) van die golven geeft de dolfijn een beeld van dat object. Vleermuizen kennen overigens een vergelijkbaar systeem, maar dan in de lucht. De informatie die dolfijnen via dit systeem over een bepaald voorwerp verkrijgen, volstaat om zich er een beeld of idee van te vormen. Bovendien bereiken de echo's die worden teruggekaatst ook andere dolfijnen in de buurt, die dus dezelfde informatie over dat voorwerp ontvangen. Opmerkelijk is verder dat dolfijnen zicht en gehoor integreren. Deze integratie van zintuiglijke informatie wordt algemeen beschouwd als een voorwaarde voor een hogere vorm van intelligentie.
Onderzoek aan de State University van New York heeft aangetoond dat dolfijnen zich net als mensen bewust kunnen zijn van hun eigen cognitieve processen. Onderzoekers Marten en Psarakos voerden een experiment uit waarmee ze de mate waarin de dolfijn zich van zichzelf bewust is, wilden vaststellen. Zij gebruikten daarbij twee tv schermen. Op de ene monitor kregen de dolfijnen zichzelf direct te zien en op de andere zagen zij beelden die eerder van hen waren gemaakt. In het eerste geval leken de dolfijnen het beeld van zichzelf te willen onderzoeken en i zichzelf te herkennen. In het andere geval keken ze alleen maar toe. In 1991 wees een vergelijkbaar onderzoek met de zogenaamde spiegelproef in Hawaii uit dat dolfijnen in leder geval beschikken over een duidelijk zelfconcept: een dolfijn gebruikte de spiegel om een markering die onder verdoving op zijn snuit was aangebracht, te inspecteren.
Communicatie van dolfijnen
Behalve cognitieve vermogens hebben dolfijnen. ook een complex communicatiesysteem. Ze wisselen met piep en klikgeluiden informatie uit. Deze vorm van communicatie kan heel subtiel en complex zijn. Vermoed wordt dat geldt: hoe complexer de cognitie van een diersoort, des te complexer de onderlinge communicatie. Er bestaan organismen die in hun communicatie gebruik maken,van een star en voorgeprogrammeerd symbolische representatie, zoals bijvoorbeeld bijen wanneer zij elkaar door hun manier van 'dansen' duidelijk maken waar een veld met bloemen te vinden is. Gebleken is dat de communicatie onder dolfijnen in ieder geval veel verder gaat dan een dergelijke symbolische representatie. In hoeverre beschikken zij nu over een representatiesysteem dat zich kan meten met mensentaal? Taal is een aangeboren eigenschap van de mensensoort. Met dit vermogen kunnen we een interactie doen ontstaan tussen twee of meer mensen of complexe gedachten, concepten en overwegingen weergeven. Taal maakt het mogelijk om verbanden te leggen, die zonder taal veel moeilijker of misschien helemaal niet te leggen zijn. Met dit vermogen zijn wij in staat heel gedetailleerd aan te geven wat we bedoelen en wat we willen. Met taal kunnen we emoties overbrengen. Zo kunnen we met onze ogen zeggen dat we van iemand houden, maar dat kunnen we ook met behulp van de taal. Pas als blijkt dat dolfijnen over een dergelijk complex vermogen beschikken, kan men voorzichtig gaan beweren dat we te maken hebben met een equivalent van de mensentaal. Interessant is dat de etholoog Dawson uit Nieuw Zeeland een verband heeft gevonden tussen echolocatie en vocale signalen. De informatie die vrijkomt bij een echolocatie, is niet in de eerste plaats bedoeld om ermee te communiceren. Maar vocale signalen die eenzelfde patroon hebben als de informatie uit de echolocatie, zijn dat wel. Het kan zijn dat de informatie die een dolfijn na een echolocatie in zijn geheugen heeft opgeslagen, gereproduceerd wordt in vocale signalen. De informatie over een bepaald object (verkregen via echolocatie) heeft een patroon en datzelfde patroon wordt vervolgens gereproduceerd in piep- en klikgeluiden.
Daarnaast heeft onderzoek uitgewezen dat signalen die dolfijnen voortbrengen, dikwijls fungeren als herkenningsteken voor individuen, de zogenaamde signature whistles. Dat zijn geluiden die kenmerkend zijn (signature betekent handtekening) voor elke dolfijn apart. Dolfijnen herkennen elkaar doordat ze met tussenpozen voortdurend unieke geluiden laten horen. De signature whistles heeft een cognitieve functie: dolfijnen onthouden het en herkennen het later. Ten slotte de opvatting van de Engelse antropoloog Bateson, die vooralsnog echter gezien moet worden als een 'leuke benadering'. Hij is van mening dat de taal van dolfijnen veel weg heeft van muziek. Het onderzoek hiernaar bestaat uit het registreren van hun gedrag na het beluisteren van verschillende soorten muziek. Muziek is een complex, speels en flexibel systeem dat uiterst subtiele en abstracte emoties kan weergeven en oproepen. Zo blijken dolfijnen interessante reacties te vertonen op verschillende soorten muziekgenres.
Kunstmatige talen
Tegenwoordig is L. M Herman van de Universiteit van Hawaii de bekendste dolfijnenonderzoeker. Hij concentreert zich echter op de vraag in hoeverre dolfijnen mensentaal begrijpen en niet op de vraag of zij een dergelijke taal zelf kunnen produceren. Hij leerde twee dolfijnen, Akeakamai (Ake) en Phoenix kunstige mensentalen. Phoenix leerde een akoestische taal, bestaande uit geluiden die door een computer werden voortgebracht. Ake leerde een gebarentaal met visuele symbolen. De geluiden en gebaren, die volledig willekeurig waren, konden staan voor voorwerpen, verbanden daartussen en handelingen. De kunstmatige talen bevatten ook simpele grammaticale regels, waardoor de woordvolgorde van invloed was op de betekenis van een 'zin'. De dolfijnen leerden ieder vijf symbolen (frisbee, pijp, surfplank, enzovoort) waarmee zo'n duizend zinvolle combinaties konden worden gemaakt. Hierbij werd ervoor gewaakt dat de resultaten van het onderzoek niet door andere factoren konden worden beïnvloed zoals gezichtsuitdrukking van de trainers. Uit het experiment blijkt dat dolfijnen deze kunsttalen kunnen begrijpen. Vragen over de aanwezigheid van bepaalde objecten kunnen de dieren met symbolen voor "ja" en "nee" beantwoorden. Ook blijken ze in staat te zijn te generaliseren. Het symbool 'hoepel' staat bijvoorbeeld na verloop van tijd voor elk object met een grote opening. De dieren slagen er echter niet in om de begrippen 'niet' (niet hoepel), of 'groot' en 'klein' te leren. Vooralsnog is het de dieren niet gelukt om met de aangeleerde symbolen zélf zinvolle combinaties te maken, zoals wij dat kunnen met woorden.
Psychologie 17e jaargang, maart 1998.
Contact: titusrivas@hotmail.com
Zie ook: The woman who lived in sin with a dolphin
Woman and dolphin
Louis Herman