Workshop Parapsychologisch Werk
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 17 August, 2009)
Samenvatting
Workshop over parapsychologisch werk van Titus Rivas voor het Psychologie en Toekomstperspectief Congres 2007.
Workshop Parapsychologisch Werk
door Titus Rivas
Beste mensen,
Wie ben ik?
Ik ben drs. Titus Rivas, theoretisch psycholoog en filosoof en één van de voornaamste gebieden waar ik me vanuit beide disciplines het meest mee bezighoud is de parapsychologie. Je kunt je afvragen of ik wel parapsycholoog genoemd mag worden, want ik heb nooit een specialisatie parapsychologie aan een universiteit gevolgd. Mijn specialisatie binnen psychologie is zoals gezegd de theoretische psychologie. Als je echter als criterium aanhoudt dat iemand op academisch niveau veel weet van een onderwerp of er relatief veel onderzoek naar heeft verricht en erover heeft gepubliceerd in bijvoorbeeld het Tijdschrift voor Parapsychologie, of die op de een of andere manier verbonden is aan het Parapsychologisch Instituut in Utrecht, dan mag ik zeker parapsycholoog genoemd worden. Er zijn ook parapsychologen die bijvoorbeeld gepromoveerd zijn op een parapsychologisch onderwerp. En nog een criterium wat wel eens gebruikt wordt is of je als onderzoeker of auteur aangesloten bent bij een parapsychologische vereniging zoals de Nederlandse, Amerikaanse of Britse Studieverenigingen voor Psychical Research en de zogeheten Parapsychological Association. Het ligt maar net aan de criteria die je hanteert.
Ik ben verbonden aan Stichting Athanasia, een stichting voor filosofisch en parapsychologisch naar onderzoek naar een leven na de dood, reïncarnatie en persoonlijke evolutie.
Wat is parapsychologie eigenlijk?
Laten we eerst eens kijken wat parapsychologie eigenlijk inhoudt.
Er zijn grofweg drie definities van het begrip die samenhangen met iemands wereldbeeld:
- parapsychologie is de studie van de interacties tussen een organisme en zijn omgeving waarbij geen gebruik gemaakt van de bekende zintuigen of van de motoriek.
- parapsychologie is de studie van alle verschijnselen die gekoppeld zijn aan de psyche of het bewustzijn en die niet passen in het gangbare natuurwetenschappelijke model van de geest.
- parapsychologie is de psychologie van paranormale ervaringen.
Deze definities hangen zoals ik al zei samen met iemands algemene wereldbeeld of filosofie. De eerste definitie (studie van de interacties tussen een organisme en zijn omgeving buiten de bekende zintuigen en motoriek om) vat paranormale verschijnselen op als objectieve verschijnselen maar houdt zich vaak verre van vragen als de verhouding tussen lichaam en geest of een leven na de dood. De tweede definitie legt de nadruk op de vraag of een bepaald verschijnsel fundamenteel onverenigbaar is met de opvatting dat de geest een product is van het brein. Binnen die opvatting kunnen er bijvoorbeeld geen aanwijzingen bestaan voor echte herinneringen aan vorige levens. De derde definitie gaat er meestal vanuit dat paranormale ervaringen alleen subjectief zijn. Het wordt dan de vraag waarom mensen zulke ervaringen hebben.
Dit kunt je in verband brengen met de paranormale ervaringen zelf; iedereen erkent dat er paranormale ervaringen bestaan, maar lang niet iedereen erkent paranormale verschijnselen, laat staan een (in ultieme zin) onafhankelijke geest of bewustzijn. Overigens is parapsychologie alleen in de derde betekenis algemeen aanvaard, d.w.z. ook door zogeheten 'skeptici'.
Laten we dit eens gaan uitwerken voor wat betreft de soorten verschijnselen die men kan bestuderen uitgaande van de drie definities:
- Interactie organisme - omgeving: ESP en psychokinese
Uitgaande van de eerste definitie houden parapsychologen zich bezig met de informatieverwerking buiten de normale, bekende fysieke zintuigen om, zogeheten Extrasensory Perception oftewel Buitenzintuiglijke Waarneming, maar ook met psychokinese, de directe beïnvloeding van de fysieke werkelijkheid buiten de motoriek om. Beide kun je weer verder toespitsen. Zo is er telepathie, het verkrijgen van informatie over het innerlijk van een ander en helderziendheid, het verkrijgen van informatie over fysieke voorwerpen of gebeurtenissen. En wat betreft psychokinese is er bijvoorbeeld intrasomatische psychokinese, de psychokinetische beïnvloeding van het eigen lichaam en extrasomatische psychokinese, de beïnvloeding van voorwerpen of processen buiten het eigen lichaam.
Eventueel kan men vanuit deze definitie ook belangstelling hebben voor andere paranormale verschijnselen, zoals paranormale waarnemingen tijdens een bijnadoodervaring, maar dan altijd vanuit de vraag of ze kunnen berusten op ESP of psychokinese.
De studie van ESP of psychokinese omvat allereerst natuurlijk de existentievraag, dat wil zeggen de vraag of er voldoende empirisch bewijsmateriaal voor dit soort verschijnselen bestaat. Bijvoorbeeld door middel van experimenten waarbij alle normale factoren systematisch uitsluiten.
De meeste parapsychologen die deze definitie hanteren, gaan uiteraard uit van de realiteit van ESP en psychokinese omdat het anders natuurlijk weinig zin heeft om er bezig mee te zijn. Men kan wel proberen om het bestaande bewijsmateriaal te versterken, maar de meeste parapsychologen zijn daarnaast vooral bezig met de vraag wanneer ESP en psychokinese optreden, met andere woorden met wat voor een variabelen zij samenhangen en natuurlijk hoe zij zich gedragen. Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar persoonlijkheidsvariabelen van mensen die ESP of psychokinese vertonen en naar de invloed van bewustzijnstoestanden of naar eventuele fysiologische kenmerken in verband met paranormale ervaringen, zoals EEG's. Deze vorm van parapsychologie ziet zichzelf vooral als een vorm van functieleer, ook al gaat het dan wel om bijzondere functies die doorgaans niet worden erkend binnen de psychologie als geheel.
- Anomalistische definitie: de onreduceerbare psyche
Bij de tweede definitie draait parapsychologie ook om ESP en psychokinese, maar daarnaast ook om alle ervaringen die wijzen op de ultieme onafhankelijkheid of zelfstandigheid van de geest ten opzichte van het brein of de fysieke werkelijkheid in het algemeen. Men legt dus de nadruk op het feit dat paranormale verschijnselen in strijd zijn met de visie dat ons bewustzijn voortkomt uit onze hersenactiviteit. Dit wil niet zeggen dat parapsychologen ontkennen dat het brein invloed kan hebben op de geest, maar men verwerpt het gangbare paradigma waarbij de geest in alles afhankelijk is van de hersenen. Er is binnen dit wereldbeeld sprake van een geest die verder reikt dan de fysiologie en die niet herleid kan worden tot het brein. De parapsychologie wordt dus niet alleen gezien als een bijzondere vorm van functieleer maar als de wetenschappelijke discipline die alles onderzoekt wat te maken heeft met het concept van een onreduceerbare psyche. Zij onderzoekt de psyche als iets anders dan hersenprocessen.
Naast ESP en psychokinese vallen daar bijvoorbeeld ook alle vormen van bewijsmateriaal voor een leven na de dood of reïncarnatie, evenals bewijsmateriaal voor een fijnstoffelijk lichaam of aura en voor uittredingen tijdens het leven. Ook kan men aandacht hebben voor het fenomeen synchroniciteit, dat we kennen van de bekende analytische psycholoog en leerling van Sigmund Freud, Carl Gustav Jung. Daarbij gaat het om zogeheten acausale verbanden tussen de psyche en de buitenwereld, dat wil zeggen thematische verbanden die niet berusten op ESP of psychokinese.
Vooral onderzoek naar reïncarnatie heeft veel relevantie voor de persoonlijkheidsleer, omdat als reïncarnatie werkelijk bestaat de persoonlijkheid niet alleen gevormd wordt door genen en omgeving maar in ieder geval ook door ervaringen in vorige levens.
- Psychologische definitie: subjectieve paranormale ervaringen
Vanuit de psychologische definitie kun je twee verschillende houdingen aannemen tegenover de realiteit van paranormale verschijnselen:
Je ontkent dat er werkelijk paranormale verschijnselen bestaan, dat wil zeggen dat alle paranormale ervaringen uiteindelijk gewoon berusten op psychologische of zelfs fysiologische processen die maken dat iemands perceptie verandert. Het gaat dan dus om zuiver subjectieve ervaringen en dan wordt het de vraag waardoor die ervaringen precies worden opgewekt. Deze vraagstelling kan samenhangen met een poging om paranormale ervaringen te herleiden tot de bestaande psychologische en neurologische kennis. Het project is dan precies tegengesteld aan het project vanuit de anomalistische definitie van parapsychologie, waarbij men juist zoekt naar ervaringen die niet ingepast kunnen worden in het reguliere model.
Daarnaast is er ook een agnostische benadering die stelt dat je toch niet zeker kunt weten of er paranormale verschijnselen bestaan, zodat je alleen de psychologische kant van paranormale ervaringen kunt bestuderen.
Tot slot maakt zuiver psychologisch onderzoek naar paranormale ervaringen soms ook onderdeel uit van een ruimer programma dat vertrekt van de interactie- en anomalistische definitie van parapsychologie.
Het eerste type 'psychologische' parapsycholoog wordt door andere parapsychologen vaak gezien als skeptische psycholoog die niet met de zaak zelf bezig is en die de parapsychologie in eigenlijke zin ondergraaft. Andersom vindt men vaak dat andere parapsychologen te weinig moeite doen om paranormale ervaringen te herleiden tot wat er al bekend is binnen de wetenschap. Meestal is dat niet terecht, want bijna alle parapsychologen kijken altijd ook of iets te herleiden valt tot psychologie of natuurwetenschap. Dat is een standaardprocedure voor de parapsychologie, ongeacht welke definitie je hanteert.
Het is volgens mij in feite onmogelijk om binnen de parapsychologie neutraal te blijven. Zelfs een agnostische benadering komt neer op een duidelijke stellingname.
Zelf hoor ik thuis binnen de anomalistische benadering van parapsychologie, zoals jullie al begrepen zullen hebben.
Hoe moet je dit nu concreet invullen?
Er zijn verschillende mogelijkheden om werkzaam te zijn op parapsychologisch gebied die grofweg overeenkomen met de mogelijkheden binnen de psychologie als geheel.
Ten eerste kun je natuurlijk onderzoek doen, bijvoorbeeld experimenteel onderzoek naar ESP of psychokinese, maar ook veldwerk rond mogelijke herinneringen aan vorige levens, of psychologisch onderzoek naar subjectieve paranormale ervaringen. Je kunt dan denken aan onderzoek als zelfstandig onderzoeker, of als onderzoeker verbonden aan een instituut als het Parapsychologisch Instituut in Utrecht of aan een stichting als Stichting Athanasia.
Ten tweede kun je theoretisch werk verrichten, dat wil zeggen dat je de resultaten van eigen en andermans onderzoek bepaalde theoretische vragen probeert te beantwoorden. Dit kan natuurlijk voor een belangrijk deel berusten op eigen empirisch onderzoek, maar het kan ook gaan om literatuuronderzoek naar de onderzoeken van anderen. Je kunt bijvoorbeeld ook bezighouden met de geschiedenis van de parapsychologie of met verbanden tussen de parapsychologie en andere disciplines zoals de filosofie of de natuurkunde.
Ten derde kun je je wijden aan het populariseren van parapsychologische bevindingen. Je kunt bijvoorbeeld artikelen of boeken gaan schrijven gericht op een algemeen publiek. Vaak sluit dit wel aan bij theoretisch werk, maar je bent ook bezig met het begrijpelijk overbrengen van de bevindingen op 'gewone' mensen.
Ten vierde kun je docent parapsychologie worden, bijvoorbeeld in de vorm van schriftelijke cursussen of cursussen bij het Parapsychologisch Instituut. Je probeert dan de actuele stand van zaken binnen de parapsychologie als geheel of een deelgebied daarvan op je cursisten over te brengen.
Ten vijfde kun je de parapsychologie toepassen in de vorm van hulpverlening. Dat kan op verschillende manieren en hangt samen met hoe je de parapsychologie definieert. Als je er van uitgaat dat paranormale verschijnselen alleen subjectief bestaan, dan kun je mensen helpen om te achterhalen waar hun ervaringen psychologisch gezien vandaan komen en hoe ze er mee om kunnen gaan. Uitgaande van de realiteit van tenminste bepaalde parapsychologische verschijnselen, kun je iemand ook helpen om die in plaats te geven in zijn of haar leven en te kijken hoe hij of zij er mee om wil gaan. Veel paranormale ervaringen hebben te maken met zingevingsvragen, zeker als ze te maken hebben met een leven na de dood. Sommige mensen hebben bovendien heel ingrijpende paranormale ervaringen gehad en ze zijn daar echt door veranderd. Het kan dan nuttig zijn om zulke mensen te begeleiden naar een andere levensstijl en te leren omgaan met reacties uit de omgeving. Ook zijn er bijvoorbeeld kinderen met paranormale ervaringen die vaak weinig begrip krijgen van de mensen om hen heen en het is belangrijk als zij een luisterend oor krijgen.
Wat hulpverlening kun je je verder onder andere ook bezighouden met onderzoek naar paranormale genezing, of naar reïncarnatietherapie. Dit kan allebei vooral resultaatgericht zijn.
Ook de effecten van literatuur over parapsychologische verschijnselen op een therapeutisch proces of bijvoorbeeld ook bij stervensbegeleiding kun je in ruimere zin tot de parapsychologie rekenen.
Dit alles kan natuurlijk ook in de vorm van vrijwilligerswerk of in combinatie met andere werkzaamheden. Ikzelf combineer mijn parapsychologische activiteiten bijvoorbeeld met filosofisch werk, omdat ik daar evenzeer in geïnteresseerd ben. Daarom heb ik ook twee studies gevolgd. Maar parapsychologische werkzaamheden zijn bijvoorbeeld ook goed te combineren met ander psychologisch werk en zelfs met een natuurwetenschappelijke loopbaan. Overigens is de parapsychologie onder de naam psychical research eind negentiende eeuw ook zo begonnen, namelijk als een speciaal interessegebied van wetenschappers van diverse disciplines. Er zijn ook nu nog parapsychologisch onderzoekers die zichzelf per se niet als parapsychologen zien of benoemen, maar bijvoorbeeld als psychologen met een bijzondere belangstelling voor paranormale ervaringen.
Overigens wil ik wel benadrukken dat het op dit moment nog steeds erg moeilijk is om een dik belegde boterham te verdienen met de parapsychologie. Zeker als het gaat om werk als onderzoeker of docent aan een universiteit of instituut zijn de banen zeer dun gezaaid. In Nederland zijn er voornamelijk het Parapsychologisch Instituut en de Universiteit voor Humanistiek en de Universiteit van Leiden. Bij het Parapsychologisch Instituut werken voor zover ik weet ongeveer vier personen in vaste dienst, en bij de Universiteit voor Humanistiek en de Universiteit van Leiden werken twee bijzonder hoogleraren, namelijk respectievelijk Dick Bierman (leerstoel bijzondere ervaringen) en Hans Gerding (metafysica). Dick Bierman is in ieder geval ook nog verbonden aan de faculteit van psychologie van de Universiteit van Amsterdam. De situatie in het buitenland is niet veel anders. Het gaat steeds om een handvol instituten of faculteiten waar parapsychologie op academisch niveau wordt beoefend. In Duitsland is er bijvoorbeeld het Institut für Psychohygiene und Grenzgebiete der Psychologie in Freiburg, in Engeland is er de Arthur Koestler-leerstoel aan de Universiteit van Edinburgh en in Amerika is er bijvoorbeeld de Faculteit van Perceptual Studies aan de University van Virginia in Charlottesville.
Er is meestal weinig geld beschikbaar en leerstoelen of research afdelingen worden nogal eens gesloten. Daarom is het verstandig om je ook te verdiepen in de mogelijkheden om les te geven, te publiceren of consulten te geven op parapsychologisch gebied.
Een combinatie met een ander vakgebied, binnen de psychologie of daarbuiten, kan niet alleen erg interessant zijn, maar het is ook verstandig met het oog op betaald werk.
Als je geen interesse hebt in zelf onderzoek doen, kun je je interesse voor parapsychologie bijvoorbeeld combineren met een specialisatie in de klinische psychologie.
De toekomst
Het is op dit moment moeilijk te zeggen hoe de beroepsmogelijkheden op het gebied van de parapsychologie zich in de toekomst verder zullen ontwikkelen. Dit hangt ook sterk af van je wereldbeeld. Ik zelf ga er bijvoorbeeld van uit dat de geest verder reikt dan het brein. Ik hoop daarom dat de reguliere wetenschap dit steeds meer zal erkennen en dat het heersende paradigma wat dit betreft vervangen zal worden door een nieuw paradigma. Zo'n ontwikkeling heeft natuurlijk ook gevolgen voor het aantal banen die verband houden met de parapsychologie.
Op dit moment wordt de parapsychologie nog vaak verketterd binnen de wetenschap als geheel. Juist de reguliere psychologie kan zich extra verzetten tegen het onderzoeksprogramma van de parapsychologie, tenzij het juist gaat om het terugvoeren van paranormale ervaringen tot de normale psychologie. Dat ligt vooral daar aan dat de reguliere psychologie zelf lang heeft moet vechten om erkend te worden als serieuze wetenschap. Veel psychologen oriënteren zich daarom op de gangbare natuurwetenschap en zoeken bijvoorbeeld toenadering tot de neurologie. Ze hanteren een computermetafoor waarbij de geest of het bewustzijn opgevat kan worden als een soort software die draait op de hardware van het brein. Paranormale verschijnselen passen nu eenmaal niet in dit paradigma.
Toch is er ook binnen de theoretische neuropsychologie incidenteel belangstelling voor een invloed van het bewustzijn op de fysiologische processen in het brein. Een opvallend voorbeeld wordt gevormd door Maurice Beauregard van de Universiteit van Montreal.
Het is de hoop van parapsychologen zoals ikzelf dat er steeds meer onbevooroordeelde onderzoekers komen die durven te staan voor de realiteit van paranormale verschijnselen. Dat betekent niet dat de normale psychologie moet worden afgeschaft maar alleen dat zij moet worden hervormd binnen een nieuw paradigma.
Als je uitgaat van de zuiver psychologische benadering van paranormale ervaringen dan zullen er misschien wel wat banen bijkomen op dat gebied, maar waarschijnlijk niet zo ontzettend veel meer dan tegenwoordig.
Mijn eigen werkzaamheden op parapsychologisch gebied bestaan uit een combinatie van eigen veldwerk, literatuuronderzoek, het schrijven van (veelal onbezoldigde) artikelen, boeken, recensies en columns, en het geven van een schriftelijke en mondelinge cursus. Ik ben geïnteresseerd in de hele parapsychologie en heb eigen onderzoek en literatuuronderzoek gedaan naar reïncarnatie, preëxistentie, bijnadoodervaringen, contact met overledenen, nieuwetijdskinderen, ESP, aura's, uittredingen en paranormale ervaringen rond dieren, en verder nog literatuuronderzoek naar onder andere intrasomatische psychokinese en parapsychologie en psychiatrie. Wat het betreft het laatste heb ik onlangs samen met Tilly Gerritsma het boek Gek Genoeg Gewoon gepubliceerd.
Verder ben ik geïnteresseerd in de filosofische grondslagen van de parapsychologie en de gevolgen van de parapsychologie voor ons wereldbeeld.
Dat alles combineer ik zelf dan ook nog (zuiver uit intrinsieke interesse) met (literatuur)onderzoek op andere gebieden zoals dierethiek, dierpsychologie, de filosofie van de geest, godsdienstfilosofie, spiritualiteit, en seksuele ethiek.
Voorbeelden van parapsychologische werkzaamheden zijn dus bijvoorbeeld: eigen reïncarnatieonderzoek, onderzoek naar nieuwetijdskinderen, verschijningen, aura's, bijnadoodervaringen, uittredingen, maar ook literatuuronderzoek naar intrasomatische parergie, uittredingen, bijnadoodervaringen, sterfbedvisioenen.
In verband met onderzoek geef ik mensen regelmatig ook raad over hun eigen paranormale ervaringen of die van hun kinderen. Ik denk erover dit binnenkort uit te breiden met een filosofisch consulentschap waarin ik mensen help om zich levensbeschouwelijk te ontwikkelen en daarbij ook ruimte bied aan paranormale ervaringen.
Dan nog opleiding
Hoe kun je je nu voorbereiden op werkzaamheden als parapsycholoog, in welke vorm dan ook?
Er bestaan voor zover ik weet enkele modules of cursussen parapsychologie of 'bijzondere ervaringen' aan diverse universiteiten, maar er is nooit sprake van een complete specialisatie parapsychologie. Naast zulke modules kun je ook gedegen schriftelijke cursussen volgen aan bijvoorbeeld de LOI, de NHA of de NTI en ook nog cursussen aan het Parapsychologisch Instituut. Bovendien is het zaak dat je veel aan zelfstudie doet. Er bestaan veel goede boeken op dit gebied, die je gewoon in bibliotheken kunt aantreffen en ook een aantal serieuze tijdschriften, zoals het Tijdschrift voor Parapsychologie. Als je interesse hebt, kan ik je daar later nog meer over vertellen. Leidse studenten raad ik aan contact op te nemen met prof. dr. Hans Gerding.
Hoe dan ook is het van belang om gewoon je psychologische opleiding af te ronden. Richtingen zoals functieleer (psychonomie), algemene of theoretische psychologie, maar ook persoonlijkheidsleer bieden een goede algemene vorming die van belang kan zijn als je werkzaam wilt zijn op parapsychologisch gebied.
Tot slot nog over vrijwilligerswerk. Bij mijn stichting Athanasia kunnen we altijd enthousiaste onderzoekers en literatuuronderzoekers gebruiken.
Contact: titusrivas@hotmail.com
Dit is een workshop gegeven voor het Psychologie en ToekomstPerspectief Congres 2007 van 8 juni 2007, gehouden aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen te Leiden.