Epifenomenalisme en psychogene causaliteit
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 19 March, 2011)
Samenvatting
Afgesloten uitdaging aan onredelijke skeptici.
Fysicalisme
Een van de centrale vraagstukken in de
filosofie van de geest betreft de mate waarin de bewuste geest er toe
doet voor de werkelijkheid als geheel. In hoeverre maakt het iets uit
wat we (van binnen) voelen, willen of denken? De huidige analytische
wijsbegeerte wordt op dit punt beheerst door het zogeheten fysicalisme,
een stroming die stelt dat alleen fysieke processen invloed kunnen
hebben op de werkelijkheid. Dat impliceert dat de geest alleen voor
zover hij gereduceerd kan worden tot hersenprocessen een causale
invloed kan uitoefenen. Nogal wat filosofen zien daarbij in dat in elk
geval niet de hele geest gelijkgesteld kan worden aan neurologische
processen. De aspecten van ons geestelijk leven waar dit niet voor
geldt, zien fysicalisten dus als volledig machteloos in causale zin. Ze
spreken in dit verband van epifenomenen, dat wil zeggen
bijverschijnselen van het brein. In het verlengde daarvan heet hun
positie ook wel epifenomenalisme.
Exit Epifenomenalisme
In de jaren 80 en 90 heb ik samen met Hein van Dongen een artikel geschreven dat ons inziens aantoont dat het epifenomenalisme geen coherente positie kan zijn, d.w.z. dat het epifenomenalisme analytisch gezien een innerlijke tegenspraak bevat. Het werd aanvankelijk in het Spaans
in een Chileens filosofisch tijdschrift gepubliceerd en daarna ook in
het Engels. Sindsdien heb ik het artikel onder de aandacht gebracht van
diverse filosofen en wetenschappers (zowel persoonlijk als via fora,
bijvoorbeeld Mind Brain.com) die daar vaak met instemming op hebben
gereageerd. David Chalmers heeft het zelfs gelinkt op zijn befaamde website over de filosofie van de geest.
De
kwestie van de psychogene causaliteit is natuurlijk allereerst van het
grootste existentiele, axiologische en meta-ethische belang en het is
binnen die context dat Van Dongen en ik ons artikel primair hebben
geschreven. Daarnaast heeft het echter ook specifiek
wetenschapsfilosofische en wetenschappelijke consequenties. Met name
het bestaansrecht van de parapsychologie (in de oorspronkelijke
betekenis van deze term) staat of valt met de onhoudbaarheid van het
fysicalisme.
Zodra Hein van Dongen en ik gelijk hebben in onze
fundamentele kritiek op het epifenomenalisme en op het fysicalisme in
het algemeen, wordt direct een belangrijk a-priori bezwaar tegen de
parapsychologie weggenomen. Directe psychogene inwerkingen op de
werkelijkheid zouden namelijk niet alleen denkbaar worden, maar zelfs
bij voorbaat een noodzakelijk onderdeel uitmaken van een rationeel
wereldbeeld. Het zou met andere woorden irrationeel zijn om de
parapsychologie nog langer met een extra grote skepsis te bejegenen.
Uitdaging voor skeptici
Met
dit argument in de hand heb ik (Titus Rivas) contact gezocht met
diverse skeptici om te kijken of ze genegen waren op deze kwesties in
te gaan. Dit initiatief gaat overigens uitsluitend van mij uit, en dus
niet van dr. Hein van Dongen. In internationaal verband legde ik met
name contact met Paul Kurtz van CSICOP, die vooralsnog geen reactie op
de argumenten leverde, maar in plaats daarvan eenvoudigweg stelde zelf
nu eenmaal een 'nonreductive physicalist' te zijn. Een tweede oproep daar argumenten voor te geven waarbij hij rekening zou houden met ons artikel, is tot nu toe onbeantwoord gebleven.
Op Nederlands niveau, noemde skeptisch
auteur Rob Nanninga (zelf een voorstander van een dialoog tussen
skeptici en parapsychologen) in dit verband met name emeritus
hoogleraar wetenschapsleer Prof. Joop Doorman, een belangrijke filosoof
(en voorzitter) van Skepsis, waarvoor bij dezen mijn dank. Enkele jaren geleden
stuurde ik deze vooraanstaande skepticus en vrijdenker daarom ons
artikel toe, compleet met een commentaar op reacties die er inmiddels
op binnen waren gekomen. Ik stuurde mijn post aan prof. Doorman via een
adres van de secretaris van Skepsis, Jan Willem Nienhuys, die overigens
zelf zo vriendelijk was me daartoe uit te nodigen.
Brief aan Prof. Joop Doorman
Mijn tekst van de brief aan prof. Doorman luidt:
"Prof. S.J. Doorman
p/a Dommelseweg 1A
5581 VA Waalre
Geachte Heer Doorman,
Naar
aanleiding van een voorstel van de sekretaris van Skepsis, J.W.
Nienhuys, stuur ik deze brief + bijlagen naar bovenstaand adres.
Ik
wil u bij dezen graag een schriftelijke discussie of dialoog
voorstellen over het onderwerp psychogene causaliteit versus
fysicalisme, met name in de zin van epifenomenalisme. In de bijgevoegde
papers meen ik samen met Dr. Hein van Dongen aan te tonen dat de
erkenning van het bestaan van subjectieve ervaringen logisch voert tot
de erkenning van de invloed van die ervaringen op de (zowel mentale als
fysieke) werkelijkheid.
Ik stel u vriendelijk voor dat u met
name de analytische argumentatie eens kritisch onder de loep neemt. U
mag proberen daar 'gaten' in te schieten of anders aangeven waarom onze
premissen volgens u niet deugen. Tenzij u het natuurlijk met onze
argumentatie eens bent. In dat geval zou ik graag van u vernemen of u
ook kunt instemmen met de volgende stelling: De erkenning van het
bestaan van psychogene causaliteit moet hoe dan ook gevolgen hebben
voor filosofische apriori aannames die kunnen leiden tot een skeptische
houding ten aanzien van parapsychologische fenomenen.
Zoals u
ziet, is mijn voorstel gericht op het ter discussie stellen van de
filosofische assumpties die ten grondslag liggen aan de skeptische
grondhouding ten aanzien van de mogelijkheid van PSI (en
parapsychologie in het algemeen).
Aangezien deze vraagstukken
zowel voor filosofen interessant zijn als voor een ruimer intellectueel
publiek, zal ik zowel deze brief als uw antwoord daarop op een website
plaatsen. Het staat u vanzelfsprekend vrij om hetzelfde te doen,
bijvoorbeeld op de site van Skepsis. Mocht u overigens weinig voelen
voor een discussie met mij, dan zal alleen dat gegeven (eventueel met
door uzelf te noemen redenen) vermeld worden op de website. Indien er
na enige tijd (laten we zeggen drie maanden) nog geen reactie is
gekomen, zal ik dat om de paar maanden kort vermelden op de website
(eventueel ook weer toegelicht met door u te noemen redenen). Een en
ander binnen het kader van een respectvolle en eerlijke dialoog, waarin
ieder zijn standpunten met open vizier en ook transparant voor derden
verdedigt.
Tot slot nog dit. U beschouwt zichzelf naar ik heb
begrepen als een vrijdenker. Dit geldt voor mij ook, maar dan wel in de
letterlijke zin van het woord. Volgens mij is een rationele erkenning
van geestelijke of interactionistische dimensies aan de werkelijkheid
(en zelfs de logische consequenties daarvan in 'spirituele' zin) als
zodanig in het geheel niet inherent gerelateerd aan het aanhangen van
een dogmatische, knechtende religie.
Bij voorbaat dank u voor uw reactie!
Met vriendelijke groeten,
drs. Titus Rivas, filosoof en theoretisch psycholoog
Stichting Athanasia
p/a Darrenhof 9
6533 RT Nijmegen
titusrivas@hotmail.com
P.S.:
Door de complexiteit van dit soort onderwerpen leent een discussie
erover zich volgens mij niet voor telefonische afhandeling. Bovendien
ben ik bang dat er telefonisch interessante aspecten verloren zouden
gaan voor een breder publiek.
Vandaar dat ik zelf een grote voorkeur heb voor een schriftelijke dialoog.
Een eerste reactie van Joop Doorman
De brief is pas eind mei verstuurd zodat het niet verwonderlijk was dat ik op 1 juni 2003 nog geen reactie had ontvangen.
Hoe dan ook hoop ik spoedig in dialoog te kunnen treden met Prof. Doorman over deze belangrijke vraagstukken.
Titus Rivas, 11 juni 2003
Contact: titusrivas@hotmail.com
Toevoeging:
Op 13 mei 2004 is er nog geen enkele reactie gekomen van Joop Doorman!
In ieder geval mogen alle skeptici uit Nederland en Vlaanderen wat mij
betreft de uitdaging van Doorman overnemen. Op het moment heeft nog
geen enkele skepticus de uitdaging van mij aangenomen en een serieus
antwoord geformuleerd dat ik met eigen commentaar op mijn site mocht
plaatsen.
Wel heeft een skeptica mijn argumentatie proberen af te doen als gegoochel met jargon en niet de moeite van een reactie waard.
Nog een toevoeging: Op 30 juli 2005 is er nog steeds geen enkele reactie gekomen op mijn voorstel van de kant van Prof. Doorman.
Nog een laatste toevoeging uit 2011: Prof. Doorman is inmiddels in 2009 overleden en ik ben niet langer bereid om met skeptici over dit thema in discussie te gaan.
Skeptici zijn over het algemeen geen rationele gesprekspartners, dat staat nu in ieder geval definitief vast voor mij!