Spirituele visies op het kwaad
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 19 May, 2011)
Samenvatting
Er bestaan verschillende spirituele tradities rond de vraag naar de realiteit of illusie van het kwaad.
Spirituele visies op het kwaad
door Titus Rivas
Binnen een reductionistisch wereldbeeld wordt alles in de werkelijkheid geregeerd door blinde natuurwetten. De verlangens en doelstellingen van mens en dier zijn volgens dit denkkader producten van een ongestuurde evolutie. De mate waarin ze vervuld of bereikt worden hangt al evenzeer af van het toeval. Soms gaat het goed, soms fout, en daar moeten we niets achter zoeken. Het hangt er maar net van af wat je belangen zijn hoe je een bepaalde situatie evalueert.
Non-dualiteit vs. dualistische strijd
Opmerkelijk genoeg zie je een vergelijkbare visie ook bij bepaalde spirituele stromingen. Met name in diverse oosterse scholen, maar ook in de westerse mystiek en het soefisme. De ultieme realiteit, of die nu Brahma heet of Boeddhanatuur, zou non-duaal zijn. Dit betekent dat menselijke tegenstellingen zoals goed en kwaad er niet in thuishoren. In werkelijkheid zou alles een eenheid vormen die zich alleen op verschillende manieren lijkt te manifesteren. Het gaat er eigenlijk niet om het concrete kwaad te bestrijden of misstanden te overwinnen. In plaats daarvan proberen aanhangers juist los te komen van het 'dualistische' denken in tegenstellingen. Overigens hoeft dat niet gepaard te gaan met een afwijzing van mededogen jegens lijdende wezens. De subjectieve realiteit van het lijden kan impliciet dus wel erkend worden. Denk aan boddhisattva´s die zich pas terugtrekken uit deze wereld als iedereen verlost is.
Dit is echter niet de enige spirituele benadering van goed en kwaad. Sommige stromingen vatten beide grootheden op als reële dimensies van het bestaan. Het kwaad staat daarbij haaks op het goede, doordat het onnodig lijden en onrecht behelst. In bepaalde tradities wordt het kwaad vereenzelvigd met een demon die zich keert tegen een goede godheid. In de oude Perzische godsdienst van Zarathoestra1 staat de kwaadaardige Ahriman bijvoorbeeld tegenover Ahoera Mazda. Zo kennen we ook het traditionele concept van de Satan als de kwade genius. Hoewel die per saldo lang niet zo machtig is als de christelijke God.
Uitwerking van waarde-dualisme
Inmiddels hebben fundamentalistische christenen zoals Bush de gedachte van een dualistische strijd er niet aantrekkelijker op gemaakt. Zij benaderen goed en kwaad niet als abstracte principes, maar demoniseren concrete mensen of landen. Dit impliceert tevens dat zijzelf echte good guys zijn, terwijl daar in allerlei opzichten weinig van te merken valt. Nu ligt het aan je wereldbeeld of je goed en kwaad als meer dan projecties ziet. Maar het is onterecht als een dualistisch wereldbeeld minder krediet krijgt door zulke representanten.
Geloven in de realiteit van goed en kwaad wil vooral zeggen dat je niet alles in deze werkelijkheid evenzeer de moeite waard vindt. Hoe dat nader wordt ingevuld, ligt bijvoorbeeld aan je ethische en politieke opvattingen. Die bepalen je specifieke betrokkenheid bij wezens die getroffen zijn door een tragisch of onrechtvaardig lot. Elk engagement vooronderstelt wel steeds een basaal onderscheid tussen lijden en welzijn. Hoeveel nuances je verder ook aanbrengt.
Een in dit opzicht dualistische levensbeschouwing hoeft ook niet te betekenen dat er altijd evenveel kwaad blijft in de wereld. Er kan ook sprake zijn van een individuele of collectieve vooruitgang. Zodat het goede steeds meer terrein wint op het kwaad.
Nog een verschil van mening bestaat er over de vraag of het goede reeds hier op aarde kan overwinnen. De katharen geloofden bijvoorbeeld dat de fysieke wereld een schepping van de duivel was. Bovendien bestaan er satanisten en andere aanhangers van duistere krachten, zoals de Indiase godin Kali.
Theodicee
Dualisten die in een goede almachtige (opper)god geloven kampen met een speciaal vraagstuk. Hoe kan men het bestaan van zo´n god rijmen met de realiteit van zinloos lijden en onrecht? Deze kwestie heet met een technisch woord 'de theodicee'. (Uitgaande van non-dualiteit is dit geen probleem, omdat God goed en kwaad zou overstijgen.)
De almacht van een goede scheppergod lijkt te impliceren dat hij steeds ingrijpt wanneer dingen misgaan. Enig lijden kan hij misschien nog toestaan. Wanneer dat tenminste een duidelijk voordeel oplevert voor de persoon zelf. Maar waarom zou hij misdaden zoals genocide op Armeniërs, zigeuners of Joden toestaan? Waarom moeten miljarden dieren lijden in de bio-industrie? Waarom komen er gruwelijke ziektes voor zoals kanker, multiple sclerose of Alzheimer? En waarom grijpt God niet in als mensen van elkaar vervreemden of elkaars vijanden worden?
Ik moet wat dit betreft als voormalig katholiek wel eens terugdenken aan een kerklied. Het begint met de woorden 'Waar blijft u met uw wonderen, met uw almachtige wil?' En het is gebaseerd op een oude bijbeltekst van Jesaja, hetgeen aangeeft hoe lang deze vraag al speelt. Uiteraard hebben theologen en filosofen zoals Leibniz al eeuwen geleden antwoorden trachten te formuleren. Bijvoorbeeld dat God in zijn wijsheid het welzijn van individuele wezens opoffert aan het algemeen belang. Geen bijster sympathieke gedachte natuurlijk, maar hij werd onlangs nog herhaald door Richard Swinburne.
Mij spreekt de notie van diepere bedoelingen die ook voor de persoon zelf gunstig uitpakken het meeste aan. Die komt overeen met bijvoorbeeld bijnadoodervaringen en preëxistentieherinneringen van jonge kinderen. Daarin is namelijk vaak sprake van levenslessen en een levensplan dat dingen in perspectief zet. Overigens is deze benadering nu ook weer niet onproblematisch. Want wat kan iemand nu leren van dementie, de holocaust of bloedige stierengevechten?
Een ander antwoord kan wellicht zijn dat je lot mede bepaald wordt door de 'karmische' gevolgen van je vrije wil. Maar ook dit roept de vraag op waarom consequenties soms zo gruwelijk moeten zijn.
Engagement
Een al te gemakkelijk antwoord rond de theodicee kan bovendien gevaarlijk zijn. Juist vanuit het dualistische perspectief van een scherp onderscheid tussen goed en kwaad. Wanneer alles al perfect geregeld is, waarom zou je je dan nog inzetten voor verbeteringen? Overigens is daar wel weer een eenvoudig antwoord op mogelijk. Namelijk dat engagement zelf onderdeel uitmaakt van een hoger heilsplan.
Literatuur
- Bor, J., & Petersma, E. (red.) (2004). De verbeelding van het denken. Amsterdam: Contact.
- Rivas, T. (2003). Uit het leven gegrepen. Delft: Koopman & Kraaijenbrink.
- Stoop, B., & Rivas, T. (red.) (2013). Spiritualiteit, Vrijheid en Engagement (2 delen). Brave New Books.
- Swinburne, R. (2004). The Existence of God. Oxford: Clarendon.
Dit artikel werd rond 2006 gepubliceerd in een tijdschrift en later op txtxs.nl gezet
Contact: titusrivas@hotmail.com