Compassie als universele waarde
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 25 January, 2012)
Samenvatting
Compassie (mededogen) vormt een van de universalia van de mensheid. Het is iets wat mensen wereldwijd met elkaar verbindt. Artikel van Titus Rivas.
Compassie als universele waarde
Mededogen als ijkpunt in de omgang met anderen
Compassie is niet zomaar een gedachte, het is een universele waarde die de mensen wereldwijd verbindt. In iedere cultuur, religie of samenleving komt deze waarde terug.
Door Titus Rivas
Een paar maanden geleden zag ik in de bioscoop de aangrijpende film The
Tree of Life. Daarover valt veel te zeggen. Bijvoorbeeld dat het leven van
een gezin uit de jaren ‘50 in verband wordt gebracht met kosmische
verhoudingen. Of dat men effectief gebruikmaakt van klassieke muziek,
herhaling van indrukwekkende beelden en hypnotiserende fluisterstemmen, zodat
je als kijker in een soort trance raakt.
Ik beperk me hier tot twee scènes.
Een stel kwajongens heeft een hulpeloze kikker aan een soort raket gebonden
en laat het gevaarte de lucht in gaan. De kikker lijkt het niet te overleven
en de jongens proberen hun gedrag te vergoelijken door te spreken van een
“experiment”.
In een andere scène ziet men een carnivore dinosaurus die een
sidderend prooidier bewust met rust lijkt te laten. Bij de tragische
raketscène legt het wel degelijk aanwezige vermogen tot mededogen – de jongens
rationaliseren hun wandaad niet voor niets – het af tegen het eigen “plezier”.
In het tweede geval lijkt er sprake van een ontluikende compassie als nieuwe
fase in de natuurlijke historie, lang voor het ontstaan van de mens. Dit zou
trouwens mooi aansluiten bij recent ethologisch onderzoek dat aangeeft dat
leden van allerlei gewervelde diersoorten inderdaad in staat zijn tot een
bepaalde mate van mededogen.
Waar het me hier om gaat, is dat The Tree
of Life compassie oftewel mededogen op een overtuigende manier neerzet
als ijkpunt voor de kwaliteit van omgang met anderen. Naarmate we meer
mededogen aan de dag leggen, wordt de manier waarop we met anderen omgaan
wezenlijk beter en menselijker. Triviaal, zou een criticus misschien kunnen
denken, maar dat een basisinzicht simpel is, betekent allerminst dat je het
niet over het hoofd kunt zien. Kijk bijvoorbeeld naar de huidige economische
crisis. Nu ik dit schrijf, krijgt Griekenland draconische
bezuinigingsmaatregelen opgelegd om de economische gezondheid van de Europese
Unie veilig te stellen. De maatregelen berusten op knappe analyses van
deskundigen en zullen (kapitalistisch beschouwd) allemaal noodzakelijk zijn.
Men houdt echter nauwelijks rekening met de Grieken die hier de dupe van
dreigen te worden. In de berekeningen is te weinig ruimte gelaten voor
mededogen jegens individuele mensen, alsof ze er eigenlijk niet toe doen.
Ook in een ander opzicht is het belang van mededogen allesbehalve een platitude.
Het vormt een van de “universalia” (universele waarden) van de mensheid. Een
van de dingen die ons mensen wereldwijd binden, zoals de Britse auteur Karen
Armstrong benadrukt bij haar initiatief Handvest voor compassie.
Maar waar blijkt dit zoal uit?
Confucius
Bij oprecht mededogen gaat het om het
doelbewust rekening houden met anderen zonder dat je daarbij uiteindelijk toch
alleen weer je eigen belangen voor ogen hebt. Rekening houden met een ander
omdat die persoon je anders vroeg of laat zou kunnen benadelen, heeft dus
niets te maken met echte compassie.
In de ethiek kent men de zogenoemde
gulden regel, die binnen allerlei levensbeschouwelijke tradities terug
te vinden is. In het Nederlands vat men deze regel wel samen als:“Wat gij niet
wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.” Het vormt bijvoorbeeld de
kern van de sociale leer van Confucius. Deze Chinese wijsgeer stelde dat de
vanzelfsprekende liefde voor naaste familieleden uitgebreid moest worden naar
anderen. Een vorst diende bijvoorbeeld liefdevol betrokken te zijn bij zijn
onderdanen. Een radicalere Chinese stroming, het mohisme, meende zelfs dat je
voor iedereen evenveel mededogen moest opbrengen, of je nu een persoonlijke
band met iemand had of niet.
Van oorsprong Indiase religies zoals het
hindoeïsme, boeddhisme en jaïnisme delen het begrip ahimsa met
elkaar. Ahimsa komt neer op de intentie andere wezens geen schade te willen
berokkenen. Het speelt bijvoorbeeld een rol bij vegetarische voorschriften
van deze stromingen, en bij het concept van de geweldloze actie van Mahatma
Gandhi. Daarnaast zijn er ook tradities van daadkrachtig engagement bij het
lijden van anderen. Het Mahayana boeddhisme kent bijvoorbeeld de figuur van
de bodhisattva. Dit is iemand die spiritueel ver genoeg ontwikkeld
is om het nirwana te betreden, maar toch kiest voor wedergeboorte om zo
anderen op weg te helpen naar hun eigen verlossing. De Dalai Lama ziet
compassie als een verbindend spiritueel principe. “Liefde voor
anderen en respect voor hun rechten en waardigheid, ongeacht wie of wat ze
zijn: uiteindelijk is dit alles wat we nodig hebben.”
Monotheïstisch mededogen
Het christelijke begrip
naastenliefde komt neer op een actieve vorm van engagement bij medemensen,
gemotiveerd door mededogen. Dit begrip heeft overigens een joodse oorsprong.
Het speelde al lang voor het begin van de christelijke jaartelling een
belangrijke rol binnen het jodendom. Naastenliefde vormt volgens diverse
geleerden zelfs de ethische kern van deze godsdienst. De compassie is niet
alleen gericht op andere joden, maar op de gehele mensheid en zelfs op
dieren. Het Jiddische woord “Mensch” staat voor iemand die gekenmerkt wordt
door kwaliteiten zoals goedheid en vriendelijkheid.
Jezus van Nazareth
pleitte expliciet voor een houding van mededogen tegenover vijanden, in de
vorm van geweldloosheid en vergeving. De eerste christenen schijnen serieus
werk te hebben gemaakt van deze leer. Velen van hen weigerden bijvoorbeeld
militaire dienst in het Romeinse leger. Later werd deze stellingname echter
“achterhaald” door officiële kerkelijke doctrines. Augustinus beweerde zelfs
dat praktijken zoals lijfstraffen en de doodstraf ingegeven konden zijn door
naastenliefde. Door iemand lichamelijk te straffen kon men namelijk het
zielenheil van een misdadiger dienen. De rechtvaardiging van geweld werd later
weer afgewezen door nieuwe geweldloze christelijke stromingen, zoals de
quakers.
Hoe dan ook is de notie van naastenliefde van groot belang geweest
voor de ontwikkeling van de westerse zorg voor armen, wezen en zieken. De
katholieke heilige Martín de Porres uit Peru zette zich zelfs al eeuwen
geleden in voor zwerfdieren.
Ook in de islam is compassie oftewel
barmhartigheid een centrale waarde. Het mag van moslims verwacht worden dat ze
betrokkenheid tonen bij het lot van behoeftige medemensen en rekening houden
met de belangen van dieren. Barmhartigheid is volgens moslims zelfs een van
de belangrijkste eigenschappen van Allah, Ar-Rahman (de Barmhartige).
Seculiere compassie
Bewegingen die ijveren voor respect
en engagement jegens anderen kunnen een religieuze achtergrond hebben. Zo’n
godsdienstige fundering is echter niet onmisbaar. Er bestaan al
duizenden jaren zelfstandige denkers, waaronder filosofen, geleerden en
schrijvers, die pleiten voor mededogen. Bijvoorbeeld door te wijzen op de
intrinsieke waarde van medemensen, die maakt dat men hen niet mag bejegenen
als gebruiksvoorwerpen zonder rekening te houden met hun belangen. De
stoïcijnen waren bijvoorbeeld voorstanders van een menswaardige behandeling
van slaven.
Mededogen staat op die manier aan de basis van de seculiere
humanistische traditie. In feite zijn de mensenrechten gebaseerd op een
erkenning van de menselijke waardigheid van iedere individuele mens. Men wenst
medemensen een menswaardig bestaan toe en dat kan alleen gewaarborgd worden
indien bepaalde rechten worden geëerbiedigd. Hiervan afgeleid kan men ook de
beschermwaardigheid van individuele dieren onderschrijven en daar eveneens
bepaalde rechten aan verbinden.
Er zijn uiteraard seculiere stromingen
geweest, zoals het nationaal-socialisme, die compassie tegenover mensen
buiten de eigen groep als een soort perversie opvatten. Mededogen jegens
joden of gehandicapten was bijvoorbeeld onverenigbaar met hun ideologie zodat
ze een ieder vervolgden die zich hier “schuldig” aan maakte. Maar toch zijn
dit soort stromingen vooral gruwelijke uitzonderingen op de universele
erkenning van de waarde van mededogen.
Uitwerking
Mensen onderschrijven bijna algemeen de waarde
van mededogen. Dit betekent niet dat ze het ook in alle opzichten eens zijn
over de uitwerking daarvan:
- Sommigen vinden bijvoorbeeld dat je je eigen belangen volledig zou moeten wegcijferen ten gunste van een grenzeloos altruïsme. Terwijl bijvoorbeeld de christelijke en Tibetaans-boeddhistische tradities benadrukken dat je ook mededogen tegenover jezelf moet hebben.
- Wat zou de juiste verhouding kunnen zijn tussen liefde voor een concreet wezen en universeel mededogen? Bepaalde denkers gaan bijvoorbeeld zover dat ze persoonlijke liefde helemaal afwijzen, terwijl andere er juist voorrang aan willen verlenen.
- Mag compassie voornamelijk beperkt blijven tot het principe van “geen kwaad doen”? Of betekent het ook dat je anderen moet beschermen of zelfs hun lot actief moet verbeteren?
- In het westen is van oudsher vaak sprake geweest van een eenzijdig mededogen jegens medemensen. Voorvechters van dierenrechten pleiten ervoor ook meer rekening te houden met de belangen van individuele dieren. Marc Bekoff spreekt in dit verband van een compassion footprint, die in tegenstelling tot de ecologische voetafdruk zo groot mogelijk zou moeten worden.
- Voorstanders van harde straffen stellen in feite dat iemand het recht op basaal mededogen grotendeels kan verliezen. Tegenstanders willen bovenal menselijk blijven en zich niet laten verleiden tot meedogenloze wraakoefeningen.
Er blijven dus zeker genoeg vraagstukken over, maar de meeste mensen zijn het in ieder geval al eens over het grote belang van compassie.
Literatuur
- Armstrong, K. (2011). Compassie. De Bezige Bij.
- Bekoff, M. (2010). The Animal Manifesto: Six reasons for expanding our compassion footprint. Novato: New World Library, 2010.
- Dalai Lama (1997). The Power of Compassion. Thorsons.
- Federman, J. (2006). The Politics of Universal Compassion.
- Rivas, T. (2006). Problematisering van mededogen. Vega, 68, 22-23.
Reacties: titusrivas@hotmail.com