Niet elke inzinking leidt tot dieper inzicht
Geplaatst door
Titus Rivas (publicatiedatum: 11 April, 2013)
Samenvatting
Spirituele ervaringen kunnen erg ingrijpend zijn en tot een transformatie van je leven en je persoonlijkheid leiden. Maar wat zegt dat over de boodschap van die ervaringen?
Niet elke inzinking leidt tot dieper inzicht
door Titus Rivas
Spirituele ervaringen kunnen erg ingrijpend zijn en tot een transformatie van je leven en je persoonlijkheid leiden. Maar wat zegt dat over de boodschap van die ervaringen? Als iemand geestelijk helemaal door elkaar geschud wordt, bevestigt dat dan ook meteen dat we zijn of haar specifieke levensbeschouwing voortaan extra krediet moeten geven?
Het woord epifanie stamt uit het Grieks en betekent oorspronkelijk verschijning. In een religieuze context gaat het specifiek om een verschijning oftewel openbaring van het bovennatuurlijke of spirituele in het aardse leven. Binnen de rooms-katholieke traditie verwijst de term bijvoorbeeld naar de openbaring van de geboorte van Jezus aan Oosterse geleerden, die gevierd wordt tijdens het feest van Driekoningen. Inmiddels kan men het ook in een ruimere betekenis bezigen, namelijk: het optreden van een dieper inzicht in de aard van de werkelijkheid. Zo wordt het bijvoorbeeld gebruikt in een literair verband maar ook in kringen van Oprah Winfrey en Deepak Chopra.
Een epifanische ervaring kan gepaard gaan met een periode van verwarring en desoriëntatie, een zogeheten spirituele crisis. Dat is echter geen voorwaarde, want ook tijdens een toestand van rust, esthetische beschouwing of meditatie kan men soms overvallen worden door een epifanie.
Bepaalde ervaringen, zoals bijna-doodervaringen, worden bijna automatisch geassocieerd met diepe inzichten in de zin van het leven. Soms is dat zeker terecht, denk ik. Wanneer iemand meekrijgt dat het leven een leerproces omvat bijvoorbeeld. Of dat waarden zoals compassie en wijsheid centraal zouden moeten staan in ons bestaan. Dit soort concepten zijn wat mij betreft even eenvoudig als diepzinnig. Door hun abstracte karakter maken ze het bovendien mogelijk om er op talloze manieren individueel invulling aan te geven. De ervaring zelf kan daarbij een drijfveer vormen om een nieuwe koers te gaan varen en keuzes te maken die het leven radicaal omgooien. Bijvoorbeeld in de vorm van het volgen van verborgen passies en het ontplooien van een groter engagement jegens andere mensen of dieren. De omgeving kan hier soms met onbegrip op reageren, maar de veranderingen zelf en de rol die de spirituele ervaring hierbij speelt, zijn zonder meer positief te noemen. Eventuele negativiteit komt in zo’n geval vooral van buitenaf.
Epifanisch
Natuurlijk zijn transformerende spirituele ervaringen niet voorbehouden aan mensen met een vrijzinnige, tolerante agenda. Ze komen net zo vaak voor onder fundamentalisten. Sterker nog, we mogen ervan uitgaan dat praktisch alle religieuze bewegingen begonnen zijn met een of andere epifanie. Dit geldt voor de traditionele monotheïstische godsdiensten, maar evenzeer voor allerlei nieuwere bewegingen en sektes. Of de boodschap die men vervolgens uitdraagt werkelijk ‘goed nieuws’ behelst, hangt niet af van de mate waarin de inspirerende epifanie spiritueel was. De wetten uit Leviticus werden bijvoorbeeld volgens de joodse en christelijke traditie door God zelf aan Mozes gedicteerd. Dat de inhoud daarvan vanuit een hedendaags, humanistisch perspectief vaak achterhaald en barbaars overkomt, ligt dus niet aan een gebrek aan ervaren goddelijke inspiratie.
We zien dit fenomeen ook weerspiegeld in hedendaagse spirituele ervaringen met een fundamentalistische strekking. Bijvoorbeeld in de bijna-doodervaring van de christelijke kleuter Colton Burpo of de anti-communistische Maria-verschijningen in het Portugese Fatima. We hoeven er niet aan te twijfelen dat we hierbij werkelijk met ingrijpende spirituele ervaringen te maken hebben.
Inspirerende epifanische ervaringen kunnen op die manier helaas ook leiden tot haat en intolerantie. Zelfs oproepen tot een kruistocht of heilige oorlog of het uitmoorden van ketters en minderheden hoeven niet slechts op banale machtswellust te berusten. Er ligt vaak ook een doorleefde spiritualiteit aan ten grondslag, alleen dan geen al te menslievende, verdraagzame spiritualiteit. Het is niet voor niets dat aanhangers van verschillende godsdiensten de inspiratie van andere stromingen vaak aan de duivel toeschrijven.
Kritische toetsing
De beleefde spirituele kwaliteit van een epifanie zegt helaas nog niets over het gehalte van de inzichten die ermee gepaard gaan. Het is inderdaad mogelijk dat er echte wijsheid doorbreekt, zoals we bijvoorbeeld zien bij veel bijna-doodervaringen. Maar dat iemand een spirituele ervaring of crisis doormaakt, betekent nog niet automatisch dat die er veel wijzer van wordt. Deze conclusie gaat in tegen een verondersteld algemeen ‘primaat van de ervaring’. Ervaringen zijn niet onbelangrijk, maar we moeten ze wel kritisch onder de loep blijven nemen.
Natuurlijk is het zeker mogelijk dat men een spirituele transformatie ondergaat die tot wijsheid, compassie en geluk leidt. Waarschijnlijk hangt dit mede af van de innerlijke voedingsbodem die men van te voren bezat. Spirituele ervaringen kunnen echter ook tot ellendige misvattingen leiden. Mijn devies op dit gebied luidt daarom: hou het hoofd koel, te midden van alle vervoering. Geniet vooral van ervaringen als de boodschap ervan niet ingaat tegen basale waarden zoals menselijkheid, eigenwaarde, compassie en pluralistische tolerantie.
Je kunt dit wellicht vergelijken met het fenomeen verliefdheid. Ook verliefdheid kan zowel positieve als destructieve gevolgen hebben. Het gaat er dan vooral om of de verliefdheid een realistische basis heeft en je nader tot jezelf en de ander brengt of daar juist van vervreemdt. In beide gevallen moet het hart steeds ook blijven luisteren naar het hoofd.
Literatuur
– Gerritsma, T., & Rivas, T. (2007). Gek genoeg gewoon. Deventer: Ankh-Hermes.
– Burpo, T., & Vincent, L. (2011). De jongen die in de hemel was. Amsterdam: De Boekerij.
– Rivas, T. (2011). De gematigde, tolerante islam bestaat. KD, 28, 289, blz. 15.
– Rivas, T., & Dirven, A. (2010). Van en naar het Licht. Leeuwarden: Elikser.
– Rivas, T., & Stoop, B. (2007). Spiritualiteit, vrijheid en engagement. Athanasia Producties (via Lulu.com).
__________________________
‘Buig voor mij, want ik ben uw God’
Een van de bekendste soorten psychotische wanen bestaat uit de overtuiging dat men God is. Er zijn allerlei variaties op dit waandenkbeeld bekend. Patiënten kunnen bijvoorbeeld geloven dat ze een belangrijke profeet of zelfs de wedergekeerde Jezus Christus of een andere messias zijn. Het gaat uitdrukkelijk niet om de subtiele mystieke overtuiging dat in feite iedereen deel heeft aan een goddelijke werkelijkheid. De patiënt is in de ban van de vervreemdende, megalomane gedachte hoog verheven te zijn boven medemensen.
Ik heb persoonlijk enkele psychiatrische patiënten gekend die dit soort waandenkbeelden paarden aan een rijk religieus leven. Ze hadden het soms expliciet over epifanische gebeurtenissen waarbij ze bewust zouden zijn geworden van een bijzondere missie. De meest extreme ervaring had ik met Jamal, een sympathieke Marokkaanse tiener die ik via buurtgenoten tijdelijk onderdak had geboden.
De jongen werd op een gegeven moment verstoten door zijn familie omdat hij drugs had gebruikt en ook in andere opzichten de boel op stelten had gezet. De verstoting kwam veel harder aan dan zijn familie had kunnen bevroeden. Jamal raakte psychotisch en geloofde opeens de schepper van hemel en aarde te zijn. Hij vroeg mij en andere aanwezigen om hem voortaan met gepaste eerbied te bejegenen. De meest opmerkelijke uitspraak die hij in dit verband deed was wel: “Gebruik je hersens toch eens, ik heb je niet voor niets hersens gegeven.” We konden zijn gedachtegang nog maar nauwelijks volgen en dat lag duidelijk alleen aan ons. Uiteindelijk kreeg Jamal toch nog professionele psychiatrische hulp. Helaas heeft zijn grootheidswaanzin hem niet kunnen behoeden voor een vroegtijdige dood. Hij overleed rond zijn eenentwintigste ten gevolge van een banaal ongeval met een bus.
Dit artikel werd in 2012 gepubliceerd in een tijdschrift en in 2013 op txtxs.nl gezet.
Contact: titusrivas@hotmail.com